بسته‌های جبرانی هوشمند/نسخه صندوق بین‌المللی پول برای اصلاح یارانه‌ها در ایران
برنا – گروه اقتصادی: در شرایطی که اقتصاد ایران زیر بار سنگین یارانه‌های انرژی فرسوده شده، صندوق بین‌المللی پول نسخه‌ای با محوریت هدفمندی عادلانه تجویز کرده است.
پیام عابدی: در گامی کم‌سابقه، بانک مرکزی با ارسال درخواست رسمی به صندوق بین‌المللی پول (IMF) خواهان دریافت کمک فنی برای اصلاح نظام یارانه انرژی کشور شد.
این درخواست با استقبال و موافقت IMF روبه‌رو شد و قرار است همکاری در بازه زمانی ۷ تا ۲۱ خردادماه از طریق نشست‌هایی حضوری در مراکز منطقه‌ای این نهاد در اتریش یا سنگاپور آغاز شود.
این رویکرد جدید نه‌تنها پیام روشنی از عزم دولت برای اصلاح ساختاری نظام یارانه‌ای دارد، بلکه می‌تواند آغاز فصل تازه‌ای در تعامل اقتصادی ایران با نهاد‌های مالی جهانی باشد.
آینه‌ای از اتلاف منابع و بی‌عدالتی
نظام یارانه انرژی در ایران، یکی از سنگین‌ترین و ناکارآمدترین نظام‌های یارانه‌ای در جهان است. بر اساس برآورد‌های بین‌المللی، ایران در میان پنج کشوری است که بیشترین یارانه انرژی را پرداخت می‌کنند. این یارانه‌ها، که عمدتا به شکل غیرهدفمند توزیع می‌شوند، سالانه ده‌ها میلیارد دلار از بودجه کشور را می‌بلعند.
در سال ۲۰۲۰ ایران بزرگ‌ترین پرداخت‌کننده یارانه انرژی در جهان بود و حدود ۲۹.۶ میلیارد دلار (معادل ۱۶ درصد از کل یارانه جهانی) به حامل‌های انرژی یارانه پرداخت کرد.
برآورد‌های رسمی و بین‌المللی (صندوق بین المللی پول و سایر نهادها) نشان می‌دهد: در سال ۲۰۲۲ مجموع یارانه‌های سوخت در ایران (شامل یارانه مستقیم و عیرمستقیم) حدود ۱۶۳ میلیارد دلار (۲۷.۲ درصد تولید ناخالص داخلی) بود.
بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول (IMF)، تنها چین و آمریکا در «مطلق» مبلغ یارانه از ایران پیشی می‌گیرند، اما ایران با اختصاص حدود ۲۷ درصد از تولید ناخالص داخلی خود به یارانه سوخت، رتبه اول جهان را از این منظر داراست.
این در حالی است که عمده یارانه‌ها نصیب دهک‌های بالای درآمدی می‌شود، درحالی‌که هدف اولیه آن حمایت از اقشار آسیب‌پذیر است.
چنین سیستمی هم ناعادلانه است و هم ناکارآمد. پیامد‌های زیست‌محیطی، کسری بودجه مزمن، رشد مصرف بی‌رویه انرژی و کاهش بهره‌وری از نتایج مستقیم این ساختار بیمار هستند.
در کل، براساس داده‌های IMF برای سال ۲۰۲۲ ایران ۲۷٫۲ درصد تولید ناخالص داخلی و عربستان سعودی ۲۷ درصد تولید ناخالص داخلی را در قالب یارانه‌های مستقیم و غیرمستقیم، یارانه می‌پردازند.
در عربستان سعودی بیشترین یارانه سوخت به صورت سرانه پرداخت می‌شود؛ به‌طوری که در سال ۲۰۲۲ تقریبا معادل ۷ هزار دلار به ازای هر شهروند یارانه سوخت تخصیص یافت. ایران نیز با نسبت مشابه و حدود ۱۸۴۰ دلار سرانه، در ردیف‌های بالای جدول جهانی قرار دارد.
مزایای انتقال تجربه و مدل‌های موفق جهانی
کمک فنی صندوق بین‌المللی پول به‌معنای ارائه اعتبار مالی نیست؛ بلکه این همکاری بر دانش، تجربه و انتقال ابزار‌های تحلیلی متمرکز است.
هدف این کمک فنی، ارائه توصیه‌های کاربردی برای بهینه‌سازی نظام یارانه انرژی در ایران است. در این همکاری، قرار است با بهره‌گیری از داده‌های داخلی، تحلیل کارشناسان ایرانی و تجربیات موفق سایر کشورها، بسته‌ای از راهکار‌های عملیاتی تهیه شود.
IMF پیش‌تر نیز با کشور‌های متعددی از جمله مصر، اندونزی و اردن در زمینه اصلاح یارانه‌ها همکاری داشته و نتایج مثبتی به همراه آورده است. اکنون ایران نیز می‌خواهد از این تجربه جهانی بهره گیرد.
شفافیت، امنیت اطلاعات و اعتمادسازی
جلسات فنی این همکاری قرار است در مراکز منطقه‌ای IMF در وین یا سنگاپور برگزار شود. این تصمیم احتمالا با هدف افزایش شفافیت، حفاظت از اطلاعات حساس و تسهیل مشارکت مستقیم کارشناسان بین‌المللی اتخاذ شده است. همچنین، این اقدام می‌تواند از نظر دیپلماتیک نشانه‌ای از اعتمادسازی متقابل میان ایران و نهاد‌های بین‌المللی تلقی شود.
پنجره فرصت محدود برای نجات اقتصاد
در شرایطی که بودجه دولت با کسری شدید مواجه است، درآمد‌های نفتی ناپایدار شده‌اند و فشار‌های تورمی بر اقتصاد سایه انداخته، زمان برای اصلاح ساختار یارانه‌ها محدود است.
اصلاح این نظام می‌تواند با کاهش هزینه‌های غیرضرور، منابع جدیدی برای سرمایه‌گذاری مولد فراهم کند و در عین حال عدالت اقتصادی را تقویت کند.
از سوی دیگر، چشم‌انداز حذف تدریجی تحریم‌ها یا حتی گشایش‌هایی در تعاملات مالی بین‌المللی، می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های گسترده‌تر با نهاد‌های جهانی باشد. در چنین بستری، اصلاح ساختار یارانه‌ای یک ضرورت اقتصادی و سیاسی محسوب می‌شود.
اصلاحات دردناک، اما ضروری
اصلاح نظام یارانه انرژی بی‌تردید با چالش‌هایی همراه خواهد بود. افزایش قیمت حامل‌های انرژی، بدون طراحی مناسب، کارآمد نیست. بنابراین، طراحی دقیق سیاست‌های حمایتی و ارتباط شفاف با مردم کلید موفقیت این برنامه است.
صندوق بین‌المللی پول، در این مسیر می‌تواند به طراحی این بسته‌های جبرانی کمک کند؛ از جمله استفاده از ابزار‌هایی نظیر یارانه نقدی، هدف‌گذاری بر مبنای دهک‌های درآمدی، و پیاده‌سازی سامانه‌های هوشمند برای شناسایی دقیق خانوار‌های نیازمند.
اجرای دقیق و اجتناب از سیاسی کاری
اگرچه کمک فنی IMF گامی مثبت است، اما موفقیت نهایی این اصلاحات در گروی اراده سیاسی در ایران و انسجام نهاد‌های تصمیم‌گیر است.
تجربیات جهانی نشان می‌دهد که اصلاحات اقتصادی موفق نیازمند همراهی مردم، شفاف‌سازی عمومی و جلوگیری از سوءاستفاده‌های سیاسی است.
دولت اکنون فرصتی دارد تا با اجرای یک طرح هدفمند، هم اعتماد عمومی را افزایش دهد و هم اعتبار بین‌المللی ایران را در حوزه اصلاحات اقتصادی ارتقا بخشد.
گامی در مسیر بازطراحی اقتصاد انرژی ایران
اقدام بانک مرکزی در همکاری با صندوق بین‌المللی پول برای اصلاح نظام یارانه انرژی را باید تصمیمی جسورانه و تحول‌گرا ارزیابی کرد.
این همکاری، اگر به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند زمینه‌ساز افزایش کارایی اقتصادی، کاهش اتلاف منابع و ارتقای عدالت اجتماعی در کشور شود.
فرصتی که اگر به‌موقع و با برنامه‌ریزی دقیق از آن استفاده نشود، ممکن است بار دیگر به فهرست فرصت‌های از دست‌رفته ایران افزوده شود.
اصلاح یارانه‌ها بدون عدالت اجتماعی ممکن نیست
در شرایطی که اقتصاد ایران زیر بار سنگین یارانه‌های انرژی فرسوده شده، صندوق بین‌المللی پول نسخه‌ای با محوریت هدفمندی عادلانه تجویز کرده است.
این نهاد بین‌المللی با تکیه بر تجربه ده‌ها کشور، تاکید دارد که حذف یا تعدیل یارانه‌های سوخت تنها در صورتی موفق خواهد بود که با سازوکار‌های جبرانی هوشمندانه همراه شود.
پیشنهاداتی نظیر پرداخت یارانه نقدی هدفمند، دهک‌بندی دقیق خانوار‌ها بر اساس درآمد واقعی، و ایجاد سامانه‌های هوشمند برای شناسایی نیازمندان واقعی، در کانون بسته اصلاحی قرار دارد.
به بیان دیگر، موفقیت سیاست‌های اصلاح یارانه نه در حذف صرف یارانه‌ها، بلکه در حفظ عدالت اجتماعی هم‌زمان با کاهش نابرابری‌های انرژی‌محور نهفته است.
پایان
